Hơn 400 năm trước, một tu sĩ Dòng Tên đã rời quê hương lên đường loan Tin Mừng, một cuộc ra đi không hẹn ngày trở lại – cha Francesco de Pina. Trong mạng lưới sứ truyền giáo tại Việt Nam, bạn đã nỗ lực học ngôn ngữ bản địa, sống giữa dân gian và để Lời Chúa được cửa hàng hóa bằng tiếng Việt. Là người đầu tiên nghiên cứu Kinh Thánh trực tiếp bằng tiếng Việt, cha Pina cũng là người đầu tiên cùng anh em mài mài nghiên cứu, đặt nền móng cho công việc ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La-tinh. Kỷ niệm 400 năm ngày cha Pina qua đời (1625 – 2025) là dịp để chúng ta nhìn lại và tri ân – một con người để cho Thiên Chúa dẫn dắt, một cuộc đời tận hiến trong âm thầm, những hạt giống được trên gieo hạt đất quê hương Việt Nam bằng lòng trung tín, vâng phục và tinh thần "Hơn nữa".
Cha Francisco de Pina sinh năm 1585 tại Guarda, một thành phố ở Đông Bắc Bồ Tên Đào Nha, là giáo sĩ Dòng đến Hội An truyền giáo vào năm 1617. Cha Bề Trên Buzomi, cha Borri và cha Francisco de Pina là những người đầu tiên viết âm tiếng Việt bằng ký tự La Tinh. Cha thông tắc tiếng Việt và học đạo bằng ngôn ngữ này và là người dạy tiếng Việt cho cha Alexandre de Rhodes – người có hệ thống hóa, san hệ chữ này từ hai cuốn tự điển Barbosa (Bồ-Việt) và D'Amaral (Việt-Bồ) và ấn hành thành cuốn tự điển Việt – Bồ – La là cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên cùng cuốn Văn phạm Việt ngữ (chung với Tự điển) và sách Giảng Giảng Tám Ngày .
Tượng đài tri ân cha Pina được đặt trang trọng trong thư viện sân vườn thành phố Guarda.
Thành phố Guarda – quê hương của cha Francisco de Pina ở phía Đông Bắc Bồ Đào Nha. một quốc gia Nam Âu, phía Tây và Nam giáp Đại Tây Dương, phía Đông và Bắc giáp Tây Ban Nha.
Thành phố Guarda thảo luận trên cao nguyên có độ cao trên 1000 mét – một khu dân cư
Một đồng cỏ chăn nuôi bò sữa ở ngoại ô thành phố Guarda
Trung tâm thành phố có nhiều công viên và tượng đài nghệ thuật
Một Giáng Sinh trong đại sảnh Thị chính mang tính nghệ thuật thôn dã
Một đường đi trong khu phố cổ với góc cầu nguyện
Một bức tường của tu viện cổ...
...dẫn đến nhà thờ Chánh Tòa được xây dựng từ năm 1390.
Một Thánh Lễ trong tòa nhà thờ
Bên trong nhà thờ có Đức cha Pina, thuộc dòng tộc tổ tiên cha Francisco de Pina
Bia mộ Đức cha Pina. Dòng họ Pina là họ lớn ở Guarda và có nhiều vị trí ghi đạo, trong đó có chàng thanh niên Francisco de Pina.
CUỘC HẢI HÀNH ĐI VỀ CỦA CHA FRANCISCO DE PINA
Chuyến đi của tu sĩ Francisco de Pina:
Tại thành phố Guarda này, ngày 28/1/1605 chàng trai Pina đủ 18 tuổi xin gia nhập Dòng, sau ba năm tu học, thầy Pina cùng 8 tu sĩ tình nguyện đi Đông Á. Khởi hành từ Lisbon ngày 28/3/1608, đến Goa – Ấn Độ ngày 26/5/1609 và đến Macao khoảng năm 1611 – 1612.
Tháp Bélem hai bên sông Tagus là cửa biển dẫn vào trận cuồng Praia do Restelo
Một đoạn phân đoạn Praia do Restelo cho du thuyền
Đối diện Yêu Praia do Restelo là tu viện Jerónimos hay còn được gọi là tu viện Hieronymites, nay là Bảo tàng Hàng Hải và Bảo tàng Khảo cổ học quốc gia.
Tu viện cùng với nhà thờ được biết đến là nơi nhà thám hiểm – thuyền trưởng Vasco da Gama và thủy thủ đoàn cầu nguyện và qua đêm trước chuyến khởi hành đầu tiên đến phương Đông vào năm 1497. Cũng là nơi tu sĩ Francisco de Pina quá cảnh trước khi lên thuyền đi truyền giáo phương Đông.
Cánh trái ống
Cánh phải tu viện và nhà thờ
Cửa vào nhà
Cung thánh nhà thờ
Đối diện Tu viện và nhà thờ là quảng trường Praia do Restelo
Sân quảng trường có một bản đồ thế giới ghi các nơi và năm nhà thám hiểm và thương mại Bồ Đào Nha đi đến thế kỷ thứ 15, 16...
... trong đó có vùng Đông Á và Đông Nam Á.
Tượng đài mô tả cảnh thủ trưởng, thủy thủ và các nhà truyền giáo trên thuyền hướng ra cửa biển ở quảng trường võ Praia do Restelo
Bản đồ hải trình của các thương thuyền Bồ Đào Nha từ Mộc Praia do Restelo đến Goa – Ấn Độ, từ đó các vị trí sai đi tiếp đến Ma Cao
Mùa thu năm 1616 ở vùng thời tiết hạn hán, không có nước làm mùa, đói khát, dân chúng tin theo lời các thầy sãi yêu cầu chúa Nguyễn Phúc Nguyên trục xuất khẩu các vị giác sai. Vào khoảng đầu tháng 06 năm 1617, tất cả đã xuống thuyền, nhưng thuyền không thể xuất bến vì gặp gió ngược, các thừa sai phải lên bờ nhưng dân dân không cho vào làng. Chúa đã quan phòng đặt cho cha Buzomi và nhiều sai lầm được ông Trần Đức Hòa, quan Khám lý lý tuần phủ Quy Nhơn, đưa đoàn cha về thứ tư của ông ở Quy Nhơn.
Ông Trần Đức Hòa cho cha Buzomi một địa điểm rất thuận tiện trong vùng làm nhà, đó là Nước Mặn. Tại đây, ông Trần Đức Hòa đã xây dựng một ngôi nhà cho cha Buzomi làm trung tâm truyền thông.
Với tốc độ trên, cha Buzomi đã lãnh đạo và hướng dẫn hai cha Borri và Pina nghiên cứu và viết âm chữ quốc ngữ để học tiếng Việt. Sau này cha Alexandre de Rhodes (Đắc Lộ) học tiếng Việt với cha Pina tại Đình Chiêm và trở thành người có công lớn trong công việc hình thành chữ quốc ngữ.
Đài kỷ niệm Nước Mặn hình cây cội nguồn truyền giáo và hứa thái sáng tạo chữ Quốc Ngữ
Trong dịp có tàu Bồ Đào Nha từ Campuchia về Macao, neo đậu ở gần Cù Lao Chàm – Quảng Nam ngày 15-12-1625, cha Pina cùng một người Việt chèo thuyền ra tàu để lấy đồ phụ tự. Khi trở về bờ biển, thư giãn vì gió, cha Pina căng áo không được lặn nên bơi lội, còn người kia nằm xuống bờ biển. Theo Đắc Lộ, xác ông được đưa về Hội An làm lễ an táng rất quan trọng. Nhưng đến nay, chưa biết một Pina được an táng cụ ở đâu!
Chuyến về của hương hồn cha Francisco De Pina – lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina
Một số nhà văn, nhà thơ, nhà sử học, nhà giáo, nhà báo... là số người sử dụng và yêu quý chữ Quốc Ngữ, đứng đầu là Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng đã đến thành phố Guarda, cùng với phòng Văn Hóa Guarda gắn đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina. Lễ Khánh thành đài tượng ngày 26 tháng 11 năm 2023 đã được tổ chức quan trọng, dưới quyền chủ nhà của Thị trưởng và Đức Giám Mục Guarda.
Trích phát biểu của Giáo sư sử học Antonio, trong lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina:
Quảng trường thành phố Guarda, phía sau là nhà thờ chính tòa
Hội thảo khoa học nghiên cứu về cuộc đời cha Pina với giáo sư sử học Antonio, Đức Giám Mục, Thị trưởng và ngành văn hóa thành phố Guarda
Lễ cắt băng thành tượng đài tri ân Francisco de Pina
Thị trưởng Guarda đọc diễn văn khai mạc
Đoàn chụp hình kỷ niệm với Đức Cha và Thị Trưởng Guarda sau Lễ Khánh thành
NHỚ CÔNG ƠN CHA FRANCISCO DE PINA – LỄ GIỖ 400 NĂM
Cha Francisco de Pina là một trong ba hùng sai loan báo đầu tiên Tin Mừng và ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La Tinh, bói thái sáng tạo chữ Quốc ngữ tại cư sở Nước Mặn (Quy Nhon) cho dân Việt vào những năm đầu thế kỷ XVII. Ngài đã qua đời ngày 15.12.1625, năm nay ngày 15.12.2025 sắp tới là ngày kỷ niệm lần thứ 400, mọi người dùng chữ Quốc ngữ nên tổ chức Lễ giỗ lớn cho bạn, ít nhất cũng tưởng nhớ cầu nguyện nguyện cho hương hồn của bạn.
【Giuse Trần Duy Tâm】
(Bài viết đã được cha hào Võ Tá Khánh, cha Gioan Võ Đình Đế tháp Giám Mục Qui Nhon và nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang chỉnh sửa đúng lịch sử.)
