Tượng đài tri ân cha Pina đặt trang trọng trong sân vườn thư viện thành phố Guarda.
Cha Francisco de Pina sinh năm 1585 tại Guarda, một thành phố ở Đông Bắc Bồ Đào Nha, là giáo sĩ Dòng Tên đến Hội An truyền giáo vào năm 1617. Cha Bề Trên Buzomi, cha Borri và cha Francisco de Pina là những người đầu tiên đã ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La Tinh. Cha thông thạo tiếng Việt và giảng đạo bằng ngôn ngữ này và là người dạy tiếng Việt cho cha Alexandre de Rhodes - người có công hệ thống hóa, san định hệ chữ này từ hai cuốn tự điển của Barbosa (Bồ Việt) và D'Amaral (Việt-Bồ) và ấn hành thành quyển Tự điển Việt - Bồ - La là cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên cùng cuốn Văn phạm Việt ngữ (in chung với Tự điển) và sách Phép giảng tám ngày.
1- VÀI HÌNH ẢNH THÀNH PHỐ GUARDA NGÀY NAY, QUÊ HƯƠNG CỦA CHA FRANCISCO DE PINA:
2- CUỘC HẢI HÀNH ĐI VỀ CỦA CHA FRANCISCO DE PINA
- Chuyến đi của tu sĩ Francisco de Pina:
Tại thành phố Guarda này, ngày 28/1/1605 chàng trai Pina đủ 18 tuổi xin gia nhập Dòng Tên, sau ba năm tu học, thầy Pina cùng 8 tu sĩ tình nguyện đi Đông Á. Khởi hành từ Lisbon ngày 28/3/1608, đến Goa - Ấn Độ ngày 26/5/1609 và đến Macao khoảng năm 1611 – 1612.
Tu viện Hieronymites xây năm 1469 -1521 nằm trên khuôn viên nhà thờ Santa Maria de Belém, là trụ sở Dòng tu Chiến sĩ Chúa Kitô, nơi giúp tạm trú cho những người đi biển khi quá cảnh tại Lisbon. Bến cảng Praia do Restelo là một địa điểm thuận lợi cho tàu biển, là nơi neo đậu an toàn trước gió bão, là điểm dừng chân trước khi đi vào bên trong sông Tagus.
Tu viện cùng với nhà thờ được biết đến là nơi nhà thám hiểm – thuyền trưởng Vasco da Gama và thủy thủ đoàn cầu nguyện và qua đêm trước chuyến khởi hành đầu tiên đến phương Đông vào năm 1497. Cũng là nơi tu sĩ Fransisco de Pina quá cảnh trước khi lên thuyền đi truyền giáo phương Đông.
Các nhà thừa sai Bồ Đào Nha theo các thương thuyền rời cảng Praia do Restelo theo hải trình vòng quanh Phi Châu, ngang qua eo biển Madagascar đến Goa - Ấn Độ, từ đó đi đến Ma Cau – Trung Hoa. Tại Ma Cau, các vị đi truyền giáo vào Hoa lục, Nhật Bản và Việt Nam (Đàng Trong cả Đàng Ngoài)... Trong số đó có cha Fransisco De Pina.
Vào năm 1615, một đoàn thừa sai dòng Tên đầu tiên từ Ma Cao đến Đàng Trong vào Cửa Hàn - Hội An gồm cha Francesco Buzomi người Ý, cha Diego Carvalho và tu huynh Antonio Dias, và đầu năm 1617 là cha Fransisco de Pina người Bồ Đào Nha.
Mùa thu năm 1616 trong vùng thời tiết hạn hán, không có nước làm mùa, nạn đói đe dọa, dân chúng tin theo lời các thầy sãi yêu cầu chúa Nguyễn Phúc Nguyên trục xuất các vị thừa sai. Vào khoảng đầu tháng 06 năm 1617, tất cả đã xuống thuyền, nhưng thuyền không thể xuất bến vì gặp gió ngược, các thừa sai phải lên bờ nhưng dân chúng không cho vào làng. Chúa đã quan phòng xếp đặt cho cha Buzomi và các thừa sai được ông Trần Đức Hòa, quan Khám lý tuần phủ Qui Nhơn, đưa đoàn cha về tư dinh của ông ở Qui Nhơn.
Ông Trần Đức Hoà cho cha Buzomi một địa điểm rất thuận tiện trong vùng để làm nhà, đó là Nước Mặn. Tại đây, ông Trần Đức Hoà đã xây dựng một ngôi nhà cho cha Buzomi làm trung tâm truyền giáo.
Với tư cách bề trên, cha Buzomi đã lãnh đạo và hướng dẫn hai cha Borri và Pina nghiên cứu và ghi âm chữ quốc ngữ để học tiếng Việt. Sau này cha Alexandre de Rhodes (Đắc Lộ) học tiếng Việt với cha Pina tại Dinh Chiêm và trở thành người có công lớn trong việc hình thành chữ quốc ngữ.
Khi cha Pina đến hoạt động ở Dinh Chiêm, cha có mua một ngôi nhà để tiếp tục truyền giáo. Tại đây, năm 1624 cha Francisco de Pina đã dạy Tiếng Việt cho cha Alexandre de Rhodes và cha Antonio de Fontes.
Trong dịp có tàu Bồ Đào Nha từ Campuchia về Macau, neo đậu ở gần Cù Lao Chàm - Quảng Nam ngày 15-12-1625, cha Pina cùng một người Việt chèo thuyền ra tàu để lấy các đồ phụng tự. Khi trở vào bờ, thuyền lật vì gió to, cha Pina vướng áo chùng không bơi được nên chết đuối, còn người kia bơi được vào bờ. Theo Đắc Lộ, xác ông được đưa về Hội An làm lễ an táng rất trọng thể. Nhưng đến nay, chưa biết mộ Pina được an táng cụ thể ở đâu!
- Chuyến về của hương hồn cha Francisco De Pina - lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina
Một số nhà văn, nhà thơ, nhà sử học, nhà giáo, nhà báo ... là số người sử dụng và yêu quý chữ Quốc Ngữ, đứng đầu là Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng đã đến thành phố Guarda, cùng với phòng Văn Hoá Guarda lắp đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina. Lễ khánh thành tượng đài ngày 26 tháng 11 năm 2023 đã được tổ chức trọng thể, dưới sự chủ toạ của ngài Thị trưởng và Đức Giám Mục Guarda.
Trích phát biểu của Giáo sư sử học Antonio, trong lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina:
"...Vào ngày 26 tháng 11 năm 2023, một nhóm khoảng hai chục người Việt Nam - sử gia, nghệ sĩ, giáo viên, nhà thơ, nhà văn, nhà báo - hợp tác với Phòng Văn Hoá thành phố Guarda, đã khánh thành tượng đài cha Francisco de Pina SJ trong vườn thư viện thành phố Guarda. Một tượng đài bằng đồng, hình chiếc thuyền buồm cao ba mét đi dưới sóng biển, được hoàn thành, thiết kế và tạo ra ở Việt Nam như một dấu hiệu ghi nhận vị linh mục Dòng Tên, người vẫn còn là một sinh viên trẻ 21 tuổi, đã rời bỏ quê hương Thành phố Giáng sinh hơn bốn trăm năm trước, không bao giờ trở lại đây nữa. Là một nhà truyền giáo và nhà ngôn ngữ học ở Đàng Trong vào thời điểm đó, giờ đây ông đã trở lại nhận vai trò tôn vinh của người Việt, giống như người ta đã khiêng ông đến mộ trong nước mắt khi ông qua đời ở đó, trong một vụ đắm tàu, gần bốn thế kỷ trước. Đó là ngày 15 tháng 12 năm 1625. Và thành quả lao động của ông vẫn còn đó, tại Đàng Trong ngày xưa, để những người khác tiếp tục và phát triển. Tiếp tục với nền tảng của Giáo hội Việt Nam và ngôn ngữ học, như lịch sử đã chứng minh..."
3- NHỚ CÔNG ƠN CHA FRANSISCO DE PINA – LỄ GIỖ 400 NĂM
Cha Fansisco de Pina là một trong ba thừa sai đầu tiên ghi âm tiếng Việt bằng kí tự La Tinh, phôi thai sáng tạo chữ Quốc ngữ tại cư sở Nước Mặn (Qui Nhơn) cho dân Việt vào những năm đầu thế kỷ XVII, đã qua đời ngày 15.12.1625, năm nay ngày 15.12.2025 sắp tới là ngày kỷ niệm lần thứ 400, mọi người dùng chữ Quốc ngữ nên tổ chức lễ giỗ lớn cho ngài, ít nhất cũng tưởng nhớ cầu nguyện cho hương hồn của ngài.
【Tác giả: Giuse Trần Duy Tâm】
11.11.2025
